در معارف اسلامي هر روزي كه در آن گناه صورت نگيرد عيد است; امام صادق (ع) مي فرمايد: "كل يوم لا يعصي الله فيه فهو يوم عيد". هر روزي كه در آن گناه نشود آن روز براي انسان عيد است " اما در طول سال چند عيد وجود دارد كه از ويژگي خاصي برخوردارند مهمترين آنها عيد فطر و عيد قربان است اين دو عيد آثار و بركات زيادي دارد به ويژه براي كساني كه يك ماه روزه گرفته و به عبادت پرداخته اند و نيز كساني كه عيد
قربان توفيق حظور در خانه خدا را داشته اند. روز ولادت پيامبر اسلام و ائمه اطهار عليهم السلام نيز از عيدهاي اسلامي به شمار مي آيد.
در اين مقاله برآنيم تا با استفاده از بيانات عارف كامل و عالم عامل ميرزا جواد ملكي تبريزي در كتاب ارزشمند"المراقبات" پيرامون عيد فطر سخن بگوئيم. بحث در اين باره را در چند محور پي مي گيريم:
1- عيد چيست و چه روزي است؟
ايشان در اين باره چنين مي گويد: "عيد روزي است كه خداوند آن را از ميان ديگر روزها برگزيده و ويژه هديه بخشيدن و جايزه دادن به بندگان خويش ساخته است و آنان را اجازه داده است تا در اين روز در حضرت او گرد آيند، بر خان كرم او بنشينند، ادب بندگي يه جاي آرند، چشم اميد به درگاه او دوزند و از خطاهاي خويش پوزش خواهند … "(1)
2- عيد و انواع روزه داران
آن بزرگوار روزه داران در ماه مبارك رمضان را پنج گروه مي داند كه به تبع آن كساني را كه در روز عيد گرد مي آيند نيز به پنج گروه تقسيم كرده است:
"ماه رمضان ميدان مسابقه اي است كه خداوند براي بندگانش فراهم كرده تا در آن به مسابقه عبوديت و بندگي پردازند و در روز عيد براي دريافت جايزه و پاداش نزد او گرد آيند و همانگونه كه در پايان هر مسابقه اي شركت كنندگان در چند گروه جاي مي گيرند روزه داراني كه در روز عيد گرد مي آيند نيز چند گروهند:
1- گروهي كه روزه را تنها پرهيز از خوردن و آشاميدن مي دانسته و به همين بسنده مي كرده اند و آن را خدمت و طاعت و بلكه منت مي پنداشته اند و با دروغ و ياوه و تهمت و … روزه خويش مي شكسته اند. چون روزه اين گروه مورد پسند خدا نيست; از اين رو اينان را از عيد بهره چنداني نيست، مگر اينكه از روي حسن ظن به رحمت خدا عيد گيرند كه در اين صورت بعيد نيست كه خداوند به هنگام بخشش جايزه ها آنان را نيز زير پوشش كرم خويش جاي دهد.
2- گروهي كه دريافته بودند كه روزه چون ديگر تكاليف منتي است كه خداوند بر بندگان خود نهاده است و دانسته بودند كه روزه آنگاه روزه است كه افزون بر پرهيز از خوردن و آشاميدن با پرهيز از گناه و ناروايي نيز همراه باشد با اين همه گاهي اعضاي خويش را پاس نداشته و با ترس و اميد و خوف و رجا برخي از نارواها را انجام داده اند و مستحبات را نيز گاه كه نشاطي داشته اند به جاي آورده اند و هر گاه نشاطي نداشته اند رها ساخته اند. اينان با حالتي آميخته از خوف و خجالت و اميد در عيد گرد آمده اند. اينانند كه خداوند به بخشش و بخشايش و تبديل سيئات به حسنات بشارتشان داده و بر عبادت و طاعتشان بيش از آنچه چشم دارند; ثواب و جايزه خواهد داد.
3- گروهي كه روزه گرفته اند اما از سر عادت و از روي غفلت و در ماه رمضان نيز چون ديگر ماهها از غفلت و معصيت پرهيز نداشته اند و همان گونه كه روزه شان از روي عادت بوده از روي عادت براي عيد نيز آمده اند. كار اينان را بايد به خدا وانهاد. شايد به دليل حضورشان در عيد و يا به طفيل اعمال نيك و ارجمند ديگر، خداي بر آنان رحمت آرد و از بخشش و بخشايش خويش بي بهره شان نسازد و شايد بدكاريشان آنها را از رحمت خدا دور دارد و خسران و زيان نصيبشان شود.
4- گروهي كه فرمان خدا به روزه و عبادت را با گوش جان شنيده اند و براي انجام درست و شايسته آن تمام تلاش خويش را به كار گرفته اند و تنها به انجام پاره اي از عبادات و اعمال ماه خشنود نشده اند و براي دستيابي به همه آنها از هيچ كوششي دريغ نكرده اند با اين همه اين ترس و نگراني را داشته اند كه مبادا در اداي وظيفه شكر، كوتاهي كرده باشند. اينان آنانند كه خداوند عبادت و عملشان را مي پذيرد; تلاش و كوشششان را ارج مي نهد; با انواع كرامات و عنايات پاداششان مي دهد و با افزون سازي هديه ها و بخشش ها گرامي شان مي دارد.
5- گروهي كه لذت دعوت خدا چنان سرمستشان ساخت كه رنج گرسنگي و بيداري را از ياد بردند و نداي خداي را عاشقانه و مستانه پذيرا شدند و دعوت او را از روي شوق و شكر و از ژرفاي جان و دل پاسخ دادند، با ايثارگري و جانبازي حجابها از ميان برداشتند، با نزديكي به خدا به مراد خويش رسيدند و خود را در خدا فاني كردند. اينانند كه خداوند به زيبايي و زيبندگي مي پذيردشان به خويش نزديك نزديك مي سازد و از جام وصال مي نوشاندشان" (2)
3- برخي اعمال شب عيد فطر
براي اينكه در روز عيد به ثواب و جزاي اعمال ماه مبارك رمضان نائل آئيم لازم است در شب عيد اعمالي را انجام دهيم تا مورد لطف خداوند در روز عيد قرار بگيريم. عبادت شب عيد بس ارجمند و از اهميت بسياري برخوردار است. زيرا علاوه بر اينكه امام سجاد (ع) آن را همسنگ شب قدر دانسته زمان پايان كار و شب مزد نيز مي باشد.
اعمال شب عيد:
1- غسل كردن به هنگام غروب
2- استهلال (ديدن ماه) و خواندن دعاي ويژه اي كه در اين باره در صحيفه سجاديه آمده است.
3- توسل به خفير و صاحب معصوم شب. مهمترين عمل در اين شب اين است كه به خفيران و صاحبان معصوم شب پناه بريم و با اصرار از آنان بخواهيم تا اعمال ماه ما را نيكو سازند و از عيب و آفت بپيرايند و از خدا به شفاعت بخواهند تا ماه رمضان آينده و بلكه تا پايان عمر به خير و صلاح، توفيق و ياريمان دهند.
4- احيا و شب زنده داري اين شب با به جاي آوردن عبادت قلبي و بدني
5- كنار نهادن زكات فطر كه به گواهي روايات مكمل روزه است و روزه بدون آن پذيرفته نمي شود و نسبت آن به روزه مانند نسبت صلوات به نماز است وهمانگونه كه نماز بي صلوات بر محمد و آل محمد پذيرفته و درست نيست، روزه نيز بي زكات فطره پذيرفته و درست نيست.
6- زيارت امام حسين (ع) كه از مهمترين اعمال اين شب است.(3)
4- برخي اعمال و وظايف روز عيد
1- توسل به صاحبان معصوم روز.
2- غسل كردن به هنگام فجر
3- به قصد اطاعت خدا كه روزه اين روز را حرام نموده با يكي دو خرما افطار كند و خويش را براي رفتن به نماز عيد و حضور در محضر خدا آماده سازد و به هنگام رفتن دعاهاي ويژه را بخواند كه در آنها از امام زمان (عج) و توسل و توجه به ايشان ياد شده است. به مضمون دعاها نيز بينديشد كه رفتن به نماز را رفتن به حضور خدا شمرده اند". (4)
5- آداب و ويژگي هاي نماز عيد
آن عارف بزرگوار درباره نماز عيد چنين بيان مي كند: "بجاست كه نماز عيد را نه زير سقف كه زير آسمان و نه روي فرش كه روي خاك به جاي آوريم از "زير آسمان رفتن" زير سايه خدا رفتن را قصد كنيم و "از فرش به خاك رفتن" را نماد از تكبر به تواضع رفتن و از خودبيني و خودپرستي به بي خودي و فنا رسيدن بشماريم; تا با اين شيوه ها نماز با توجه و تمركز بيشتري همراه گردد. آنگاه با حالتي از بيم و اميد و خوف و رجا بايستيم و تكبير نماز گوئيم و چون در نماز عيد بيش از هر نماز ديگري به تكبير توجه شده است; بكوشيم تا تكبيرمان هر چه بيشتر از روي زنده دلي و آگاهي و از سر صدق و هوشياري باشد و از دلمردگي و غفلت زدگي بپرهيزيم. مبادا سخن امام صادق (ع) درباره مان راست آيد آنجا كه فرمود: "چون بنده اي به زبان تكبير گويد و خدا بداند دلش زبانش را گواهي نمي كند و بر سر او فرياد مي كشد: دروغگو! مرا گول مي زني؟ به عزت و جلالم سوگند تو را از شيريني يادم و از سرور مناجاتم بي بهره مي سازم واز قرب و وصالم دور مي دارم" (5)
اين بحث را با ذكر روايتي به پايان مي بريم:
"روز عيدي حضرت مجتبي (ع) مردي را سرگرم بازي و خنده ديد به اصحاب خويش روي كرد و فرمود: خداوند ماه رمضان را ميداني ساخته تا بندگانش در آن به مسابقه عبادت و طاعت پردازند در اين مسابقه گروهي پيشي گرفتند، برنده شدند و رستگار گشتند و گروهي پس افتادند باختند و جز خسارت حاصلي نبردند. پس شگفتا شگفت از كساني كه در چنين روزي – روزي كه نيكوكاران و بلند همتان پاداش و جايزه مي گيرند و مقصران و سست همتان خسران مي بينند – چنين به خنده و بازي سرگرمند"(6)
-----------------------------------------------------
پي نوشت ها:
1- سلوك عارفان ترجمه المراقبات في اعمال السنه ص 273
2- همان مدرك ص 274 با تلخيص
3- همان مدرك ص 277 با تلخيص
4- همان مدرك ص 280 با تلخيص
5- سلوك عارفان ترجمه المراقبات في اعمال السنه ص 301 با تلخيص
6- همان مدرك ص 273