آسیبشناسی و آفت زدایی از مراسم عزاداری
متن کامل سخنرانی سید احمد خاتمی
قسمت دوم و پاياين
ب. آسیبها
آسیبهایى که در این عرصه قابل ذکر است بر دو قسم است یکى آسیب محتوائى است ودیگر آسیب شکلىاست اما آسیبهاى محتوایى عبارتند از:
آسیبهاى محتوایى
1. طرح یکجانبه سیماى معصومین
طرح یکجانبه سیماى پیامبر (ص) و معصومین(ع) در مجالس عزا و شادى اهل بیت(ع) و تنها جنبه قداست وملکوتى امامان را مطرح کردن و بس توضیح آنکه پیامبر و امامان دو جنبه دارند یکى جنبه ملکوتى که در این نگاهمعصوماند، علم غیب دارند، ولایت تکوینى دارند و... و دیگر جنبه مُلکى و زمینى قل انما انا بشر مثلکم ما بایددر مجالس اهل بیت هر دو بعد را مطرح کنیم و تأکید بر بعد دوم داشته باشیم آنها الگوى زندگىاند جنبههایى الگوئىزندگى اهل بیت مطرح شود اینست که سازنده است از مناقب اهل بیت بگوئیم از انس آنها با خداوند، ارتباط صمیمىبامردم گره گشایى از کار مردم، زهد، شجاعت و... و دهها بعد دیگر. قرآن و روایات حتى ابراز محبت به اهل بیت(ع) رامقدمه براى عمل مىدانند. در آیهاى مىخوانیم: قل لا اسئلکم علیه اجراً الا الموده فى القربى. بگو بر این رسالت از شما اجرى نمىخواهم جز مودتقربى_ خمسه طیبه طاهره _ (17) در آیه دیگر مىخوانیم: قل ما سئلتکم من اجر فهو لکم ان اجرى الا على الله. اجرى که خواستم به نفع شماستاجرم بر خداست.(18) در آیه سوم مىخوانیم: قل ما اسئلکم علیه من اجر الا من شاء ان یتخذ الى ربه سبیلا. بگو اجرى بر رسالت ازشما نمىخواهم مگر کسى که بخواهد راه به سوى خداوند بیاید.(19) از مجموع سه آیه استفاده مىشود مودت همجهت راهیابى به سوى خداوند است. این از قرآن در روایات هم فراوان بر الگو بودن اهل بیت(ع) تأکید شده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود اهل بیت من فارق بین حق و باطلند اینها امامانىاند که باید به آنها اقتدا کرد.(20)
عن مولینا امیرالمؤمنین(ع) انظروا اهل بیت نبیکم فالزموا سمتهم و اتبعوا اثرهم فلن یخرجوکم من هدى و لنیعیدوکم فى ردى فان لبدوا فالبدوا و ان نهضوا فانهضوا و لا تسبقوهم فتضلوا ولاتتاخروا عنهم فتهلکوا.(21) مولى على(ع) فرمود به اهل بیت پیامبرتان بنگرید از آن سو که گام بر مىدارند بروید قدم جاى قدمشانبگذارید آنها شما را هرگز از راه هدایت بیرون نمىبرند و به پستى و هلاکت باز نمىگردانند اگر سکوت کردند سکوتکنید اگر قیام کردند قیام کنید از آنها پیشى نگیرید. که گمراه مىشوید و از آنان عقب نمانید که نابود مىگردید.
عن رسول الله (ص) اجعلوا اهل بیتى منکم مکان الرأس من الجسد و مکان العینین من الرأس فان الجسد لایهتدى الا بالرأس و لا یهتدى الرأس الا بالعینین.(22) پیامبر اسلام (ص) فرمود اهل بیتم را همانند سر در پیکره زندگى قرار دهید و همانند دو چشم از سر همانا جسد جز باسر راه بجائى نمىبرد هدایت سر هم با چشمها است.
آنچه که بسى مایه تأسف است آن است که اخیراً در برخى از مجالس حتى از بعد ملکوتى امامان و مناقبمعنوى آنان گفته نمىشود و صرفاً سخن از توصیف چشم و ابروى اهل بیت است همان که مورد نقد مقام معظمرهبرى هم قرار گرفت: چیزدیگرى که بنده در بعضى از خوانندگان جلسات مداحى اطلاع پیدا کردم استفاده از مدحها و تمجیدهاىبى معناست که گاهى هم مضر است فرض کنید راجع به حضرت اباالفضل صحبت مىشود بنا کنند از چشم و ابروىآن بزرگوار تعریف کردن مثلاً قربون چشمت بشم، مگر چشم قشنگ دردنیا کم است؟ مگر ارزش اباالفضل به چشمهاىقشنگش بوده... اینها سطح معارف دینى ما را پایین مىآورد معارف شیعه در اوج اعتلاست...ارزش اباالفضلالعباس به جهاد و فداکارى و اخلاص و معرفت او به امام زمانش است، به صبر و استقامت اوست به آب نخوردناوست در عین تشنگى و بر لب آب بدون اینکه شرعاً و عرفاً هیچ مانعى وجود داشته باشد.(23) بنگرید به نمونههایى از این سست مطرح کردنها:
همه هستیم و مدیون چشماتم میدونى
ازهمان روز ازل مست نگاتم میدونى
کار چشماش دلبریه
قد و بالاى قشنگش عجب محشریه
سیاهه چشات جزیره دله
هر کس از نسل تواه چه خوشگله
از نگاه تو محبت مىباره
مردى از مردونگیت کم میاره
با اینکه من خوب مىدونم آدمى بى اصل و نسبم
بده اجازهاى خدا عشقمو نقاشى کنم
خوب میشه قلب عاشقم یه طرح خوشگل مىزنم
نقش یه مرد پهلوون طرح شمایل مىزنم
به روى صفحه مىکشم پیشانى بلند شو
ابروهاى کمونى شو صورت آسمونىشو
تا که به چشماش مىرسم کشیدنش چه مشکله
آخر چشاى یار من سیاهه خیلى خوشگله
آیا اینها مناقب اهل بیت است آیا داشتن چشمهاى آنچنانى ارزش است یا فداکاریها و از جان گذشتگیها؟و...
امامان که این همه تأکید برعزادارى داشتند بر این نکته هم تأکید داشتند که عزاداریها باید جهت روشنگرانهافشاگرانه هدایتگرانه داشته باشد براى این کار عملاً از شعراى متعهد و ارزش آنروز که نقش مداحها و مرثیه خوانهاىامروز را داشتند تجلیلها و تکریمها مىکردند.
چرا امامان از کمیت اینهمه تجلیل کردند؟ چراامام سجاد(ع) به کمیت مىگوید که ما از پاداش کار تو و اشعار توعاجریم خدا خودش به تو پاداش دهد.(24) امام صادق(ع) مىفرماید: خدایا گناهان گذشته و آینده کمیت و گناهانى که پنهان و آشکار انجام داده ببخش وآنقدر به او بده تا راضى شود. این بدان دلیل است که شاعر متعهد و ارزشى است قصیدههاشمیات 578 بیتى او تماممعرفى اهل بیت، فجایع بنى امیه حکومت عدل اسلامى است.در پایان شعرش مىگوید:
الیکم ذوى آل النبى تطلعت
توازع من قلبى ظماء و البب
فانى عن الامر الذى تکرهونه
بقولى و فعلى مااستطعت لا جنب
اعضاى تشنه از قلب و عقل و وجودم همواره به سوى شما خاندان پاک پیغمبر نظاره گر است.
پس من نسبت به آنچه شما دوست ندارید ما گفتار و رفتار خویش تا آنجا که در توان من است از آندورىمىجویم. او آنچنان شیفته اهل بیت است که فرزندش مىگویدبه هنگام شهادت سه بار اللهم آل محمد(ص) گفت و بهدیدار خدا رفت.(25) و نیز تجلیلى که از دیگر شاعران اهل بیت همانند فرزدق دعبل، حمیرى ومانند آن داشتهاند همگى در این راستا بوداهل بیت مجلس عزائى رامى پسندند که در آن احیاء امر اهل بیت و مکتبشان باشد. مجالس عزاى این چنینى بود که انقلاب آفرین و مبدء قیام پانزدهم خرداد شد که مبدء انقلاب بزرگ اسلامىاست. عاشوراى سال 1342 که دو روز بعد امام دستگیر شد و حوادث پانزدهم خرداد پیش آمد نوحه این بود.
گفت عزیز فاطمه
نیست ز مرگز واهمه
تا به تنم توان بود
زیر ستم نمىروم
ننگ حیات و ذلتش
عزت مرگ و لذتش
من ز یزید بى پدر
ظلم و ستم نمىکشم
شعر رائج عزاى انقلابى این بود که
بزرگ فلسفه قتل شاه دین حسین این است
که مرگز سرخ به از زندگى ننگین است
نه ظلم کن به کسى نه بزیر ظلم رو
که این مرام حسین است و منطق دین است
یا شعر زنده و حماسى شاعر معاصر آقاى بهجتى
اندر آنجا که باطل امیر است
اندر آنجا که حق سر بزیر است
اندر آنجا که دین و مروت
پایمال و زبون واسیر است
راستى زندگى ناگوار است
مرگ بالاترین افتخار است
اندر آنجا که از فرط بیداد
نیست مظلوم را تاب فریاد
اندر آنجا که ظالم بمستى
برسر خلق مىتازد آزاد
مهر بر لب نهادن گناه است
خامشى بدترین اشتباه است
این اساس مرام حسیناست
روح و رمز قیام حسین است
یا که آزادگى یا شهادت
حاصلى از پیام حسین است
شیعه او هم اینسان غیور است
تا ابد از زبونى بدور است
شیعه و تن به بیداد دادن؟
شیعه و مهر بر لب نهادن؟
شیعه و خفتن و آرمیدن؟
شیعه و در مذلت فتادن؟
شیوه شیعه هرگز نه اینست
شیعه نبود هر آنکس چنین است
زان شهید سرازدست داده
زان فداکار در خون فتاده
جاودان آید این بانگ پرشور
لا ارى الموت الا سعاده
آرى آزاد مردان بکوشند
برستمگر چو طوفان خروشند
شور عالم ز نام حسین است
مستى جان ز جام حسین است
هر کجا نهضتى حق پسند است
ریشهاش از قیام حسین است
او بخون این سخن کرد ترسیم
پیش ظالم نگردید تسلیم
هم اکنون هم اگر بخواهیم احیا گر عزادارى راستین و عاشورایى باشیم باید در مجالس عزادارى هم از مقاماتملکوتى امامان بگوئیم وهم از مقامات مُلکى آنان! باید از جنبه الگوئى و اسوه بودن آنها بگوئیم و نباید به صرف ابرازعشق اکتفاء نمائیم.
برگرفته از سخنان حجه السلام سید احمد خاتمی
21/6/84 ـ 7 شعبان 1426