مترجم دردها

نوشته جومپا لاهيري

به کجا چنین شتابان؟بمانید و دردهای همدیگر را ترجمه کنید ، شاید بتوانید برای درمان دردها از کسی یاری بگیرد و مرهمی باشید برای دل رنج دیده ی دردمندان.”مترجم دردها ” نام کتابیست از جامپا لاهیری نویسنده ی هندی تبار ایالات متحده ی آمریکا که جایزه پولیتزر (Pulitzer) ادبی سال ۲۰۰۰ را از آن خود کرده و توسط امیر مهدی حقیقت به فارسی برگردانده شده است.کتاب شامل مجموعه ی نه داستان کوتاه است که هر کدام دردی از جامعه بشری را در قالب خانواده های مهاجر هندی مقیم خارج نشان می دهد.رنگ و بوی هند میان تک تک سطر های این کتاب نهفته است و از هر گوشه آن نجوایی به گوش می رسد از آدم هایی که هنوز زنده اند و طبیعت بی رحم، انسانیتشان را به یغما نبرده است.آدم هایی که هنوز معنای محبت و خانواده و زندگی را فراموش نکرده اند و با آنکه از اصل خویش دور مانده اند هنوز سودای وصل را در سر دارند.”مترجم دردها” تنها کتابی از جرگه ی ادبیات مهاجرت نیست بلکه رمزهایی از دنیای روزمره ی خانواده و محبت و درد را در خود نهفته دارد و همان طور که از جلد کتاب هویداست زوج – شمع های بشریت با تمام پیچیدگی ها و مشکلاتشان در زندگی می سوزند و می سازند.
غربت يک زندگي زناشويي.
در ميان داستانهاي کتاب ماجراي سه داستان " مترجم دردها "، "يک دربان واقعي" و "مداواي بي‌بي هلدر" در هندوستان ميگذرد. هر سة اين داستانها مخصوصاً از نظر صحنه‌پردازي و توصيف وضعيت هندوستان خوب از کار درآمده‌اند. شايد اين سه داستان - از آنجا که به موضوع مهاجرت اشاره‌اي ندارند - در کل مجموعه نامربوط به نظر برسند؛ اما بايد گفت وجه مشترکي تمام داستانهاي اين مجموعه را به يکديگر پيوند ميدهد و آن اينکه شخصيتهاي داستانهاي لاهيري، همه مشکل ارتباطي دارند "دوست دارم دربارة آدمهايي بنويسم که هر يک به نوعي فکر مي کنند قادر نيستند حرف خود را به طور کامل بيان کنند."
جومپالاهيري در ۱۹۶۷ درلندن به دنيا آمد و در ردآيلند در ايالات متحده بزرگ شده است، اما پدر و مادرش هر دو اهل بنگال هستند. هم هند و هم ايالات متحده برتفكر و نگرش او تأثيرگذاشته اند. « مترجم دردها » كه نخستين كتاب اين نويسنده است ، درسال ۲۰۰۰جايزه پوليتزر را در زمينه ادبيات داستاني به دست آورده است.

در ايران دو ترجمه از اين کتاب چاپ شده است؛ يکي "ترجمان دردها" (مژده دقيقي؛ انشارات هرمس؛ چاپ اول؛ 1380) و ديگري "مترجم دردها" (اميرمهدي حقيقت؛ نشر ماهي؛ چاپ دوم؛ پاييز 1381). "مترجم دردها" يک داستان بيشتر از "ترجمان دردها" دارد. در ضمن يادداشت نويسنده پس از دريافت جايزه، گفتگوي نيوزويک با نويسنده و ... به اصل کتاب ملحق شده است. اين شايد امتياز "مترجم دردها" نسبت به "ترجمان دردها" باشد. ولي از سوي ديگر ترجمة مژده دقيقي، روانتر از ترجمة اميرمهدي حقيقت است و با لحن داستانها سازگارتر.
نکته جالب توجه ديگر اينکه جايزه ادبي پوليتزر که به اين کتاب داده شده است جايزه اي است که طبق تعريف به "داستان برجستة نويسنده‌اي آمريکايي ترجيحاً دربارة زندگي آمريکايي" تعلق مي گيرد. اين نشان مي دهد که زندگي مهاجران در آمريکا نيز "زندگي آمريکايي" تلقي مي شود.
در میان داستانهای کتاب ماجرای سه داستان "ترجمان دردها"، "یک دربان واقعی" و "مداوای بی‌بی هلدر" در هندوستان میگذرد. هر سة این داستانها مخصوصاً از نظر صحنه‌پردازی و توصیف وضعیت هندوستان خوب از کار درآمده‌اند. شاید این سه داستان - از آنجا که به موضوع مهاجرت اشاره‌ای ندارند - در کل مجموعه نامربوط به نظر برسند؛ اما باید گفت وجه مشترکی تمام داستانهای این مجموعه را به یکدیگر پیوند میدهد و آن اینکه شخصیتهای داستانهای لاهیری، همه مشکل ارتباطی دارند "دوست دارم دربارة آدمهایی بنویسم که هر یک به نوعی فکر میکنند قادر نیستند حرف خود را به طور کامل بیان کنند."
داستانِ کوتاهی در این مجموعه هست به نام "سومین و آخرین قاره". این داستان کوتاه در واقع قصة مهاجرت و سازگاری و به تعبیری "جامعه پذیری" مهاجران هندی است؛ آنها که در سه قارة آسیا، اروپا و آمریکا بسر بردند و خود را با هر شرایطی سازگار کردند. "جامعه پذیری"، مکانیزم اخذ هنجارهاست؛ هر نسل در جامعة انسانی - که پویاست و رشد یابنده - باید خود را با هنجارها سازگار کند تا بتواند به زندگی ادامه دهد؛ از سرزنشها در امان باشد و از تشویقها برخوردار. در "سومین و آخرین قاره" - که داستان مردی هندی است - جریانِ این همنوایی و نیز تا اندازه‌ای جریان تعاملات فرهنگی بخوبی توصیف شده و آنرا به داستانی با درونمایة قوی اجتماعی تبدیل کرده است.
البته همنوایی و همرنگی با هنجارها به دو شکل است: یکی ساده و ظاهری؛ که آنرا "جامعه پذیری" میگویند و دیگری ژرف و درونی؛ که "فرهنگ پذیری" میخوانندش. جامعه پذیری در سنین کودکی آغاز میشود و تا بزرگسالی ادامه میابد؛ در حالیکه فرهنگ پذیری در کودکی رخ میدهد. بنابراین، مهاجرین بزرگسال با اینکه هنجارهای نو را میپذیرند اما آنها را – یا دستِ کم بیشتر آنها را – درونی نکرده، "فرهنگ" جامعة میزبانِ مهاجرپذیر را از آنِ خود نمیکنند. مثال مناسب این عدم فرهنگ‌پذیری را میتوان در داستان "خانة خانم سِن" جستجو کرد؛ داستان زنی هندی که به عنوان پرستار از نوجوانی آمریکایی در خانة خود نگهداری میکند. فکر و اندیشة این داستانها را البته میتوان در تجربیات نویسنده یافت: او پدر و مادری دارد که هیچ جا غیر از هند را منزل و خانة خود نمیدانند و گمان میکنند، داوران پولیتزر برای دخترشان استثناء قایل شده و او را که یک "هندی" است برندة جایزه اعلام کرده‌اند!
اشارات "لاهیری" به مشکلات ناشی از مهاجرت در میان داستانهایش فراوان به چشم میخورد. مثلاً تضادهای ناشی از مهاجرت را در زندگی زناشویی میتوان در داستانهای "یک مسألة موقتی"، "خانة تبرک شده" و نیز "جذاب" (که در ترجمة مژده دقیقی؛ انتشارات هرمس نیامده است) دید. "لاهیری" - گرچه در هنگام نگارش داستانها هنوز ازدواج نکرده بود - در توصیف مشکلات و مسایل میان زن و شوهرها بسیار هنرمندانه عمل کرده است. خود او، این توصیفهای دقیق و کالبدشکافانه را مدیون ذهن خلاقش میداند که "توانایی پر کردن فضاهای خالی داستان" را دارد. اوج این هنرنمایی را در داستان "خانة تبرک شده" میبینیم؛ آن هنگام که مسایل مذهبی به میان میاید و روابط بین زن و مرد پیچیده‌تر و توصیف آن هنرمندانه‌تر میشود. در داستان "وقتی آقای پیرزاده برای شام میآمد" نویسنده باز هم از تأثیرات مهاجرت در روابط خانوادگی میگوید؛ اینبار از زبان کودکی که عرقِ ملّی اعضای خانواده‌اش را به مسألة تجزیة شبه قاره درنمیابد و متعجب و حبران است.
خواندن اثر "لاهیری" بیشک برای ما ایرانیها میتواند بسیار خوشایند باشد؛ چرا که مهاجرت، مسألة روزمرة ماست. از سویی مهاجران بسیاری به کشورمان وارد شده‌اند و از طرف دیگر بسیاری به کشورهای دیگر - مخصوصاً اروپایی و آمریکایی - مهاجرت کرده‌اند و شاید به همین دلیل باشد که کتابی از نویسنده‌ای مهاجر (رضا قاسمی؛ همنوایی شبانة ارکستر چوبها) این همه مد نظر و توجه قرار میگیرد و جایزه میبرد. در یک کلام، خوانندگان ایرانی به دلیل همذات پنداری قوی با شخصیتها و درک و باور آنها از خواندن داستانها لذت خواهند برد.
 

گفتگو با ترانه رضوي پزشك گوگل

روزي كه از پزشك گوگل تقاضاي مصاحبه كردم با مهرباني پذيرفت اما هنگام تعطيلات كريسمس بود و بايد منتظر مسئولان گوگل مي مانديم تا اجازه مصاحبه بدهند. سر انجام اجازه دادند تا اين كه سوالاتم را با ايميل فرستادم. مدت زمان زيادي طول كشيد تا خانم ترانه رضوي به سوالها جواب داد. او در پاسخ نوشته بود."مصطفي خان من در روز 14 ساعت كار مي كنم و اين ماه آخر بيشتر از حد معمول بود
براي ما كه از دور چيزهايي راجع به گوگل شنيده ايم شايد 14 ساعت كار مفيد كمي عجيب به نظر برسد. شايد هم رسانه ها بيش از حد در مورد راحتي كاركنان گوگل مبالغه مي كنند. تصور ما از كار كردن در گوگل لم دادن بر روي كاناپه هاي نرم، بازي در مجموعه‌ورزشي گول، دريافت سهام گوگل و داشتن يك قطعه زمين در جزيره اي است كه مي‌گويند گوگل همه آن را خريده است.
اما در گوگل در مقابل كار زياد، رفاه و تفريح وجود هم وجود دارد. يك كارمند گوگل مي‌تواند 20 درصد از زمان كار مفيد خود را صرف فعاليت هاي شخصي كند. همين مسئله باعث شده تا يكي از كارمندان گوگل با استفاده از اين زمان يك سايت پرطرفدار را طراحي كند. اوركات كه اكنون پايه گذار سايت هاي(social network) دوستيابي شده، در همين زمانهاي شخصي ساخته شده است. گوگل به كارمندانش هم امكانات مي دهد و هم به درستي از آنها استفاده مي كند. خانم ترانه رضوي پزشك گوگل است. او داراي مدرك پزشك داخلي است و تحصيلاتش را در دانشگاه‌هاي استانفورد و جرج واشينگتن به اتمام رسانده و اكنون در گوگل وظيفه دارد تا كارمنداني را كه به مطب او در تشكيلات مركزي گوگل در مانتين ويو كاليفرنيا مراجعه مي‌كنند به رايگان درمان كند. اين اولين مصاحبه اي است كه يك رسانه داخلي با پزشك گوگل ترتيب داده است. با پزشك گوگل بيش از آنكه در مورد فناوري گفتگو كنيم در مورد امكانات داخلي گوگل صحبت كرده ايم.

***

چگونه وارد گوگل شدید؟ این شرکت در انتخاب کارمندانش بسیار سخت گیر است؟
بله بسيار سخت مي گيرند. در سال يك ميليون تقاضا براي كار در شركت گوگل وجود دارد كه بايد از چند آزمون عبور كنند و از اين تعداد متقاضي فقط تعداد اندكي استخدام مي‌شوند.اما ازمن براي كار در گوگل دعوت شد و براي من بسيار راحت بود.

كار شما در شركت گوگل دقيقا چيست؟
بسياري از كساني كه در گوگل كار مي كنند به علت كار زياد با رايانه ممكن است دچار مشكلات مختلفي شوند، آنها بدون آنكه بدانند مثلا ممكن است بعضي اوقات فشار خونشان بالا برود، بنابراين به جاي اينكه بيرون از شركت به يك مطب بروند، به من مراجعه مي كنند. يكي ديگر از مسئوليتهاي من نظارت بر تغذيه كارمندان است. در گوگل چند آشپز حرفه‌اي وجود دارد. كافي‌شاپ‌هاي متعددي هم داخل شركت وجود دارد. همه آنها روي غذاي سالم با افزودني‌هاي كمتر و نمك كمتر تمركز دارند. يك متخصص تغذيه هم وجودد دارد كه با او گاهي فهرست منوها را بررسي مي‌كنيم. فكر مي‌كنم كه كار زياد براي سلامتي زيان‌آور است و باعث زندگي بي‌تحرك مي‌شود، بنابراين من اينجا هستم تا اقدامات پيشگيرانه را انجام دهم.

ظاهرا شما و آقاي اميدكردستاني ازمعدود ایرانیاني هستید که برای گوگل کار می کنید.
خير من شايد هفتمين يا هشتمين ايراني باشم كه در شركت گوگل كار مي‌كنم.

کارکردن در گوگل برای مردم ايران رویایی به نظر می رسد. به نظر شما جواناني که در داخل ایران زندگي مي‌كنند چگونه می توانند با گوگل همکاری کنند؟
همانطور كه شما گفتيد كار كردن براي گوگل خيلي سخت است اما واقعا نمي‌دانم، ايرانيان چگونه مي‌توانند با گوگل همكاري كنند.
در رسانه ها مطالب بسيار زيادي در مورد رفاه كاركنان گوگل منتشر مي‌شود. به طور مثال روزنامه اي نوشته بود كه كارمندان اگر كارنكنند وهر روز خبرهاي بازار بورس NASDAQ را دنبال كنند، مي توانند شاهد افزايش ثروت خود باشند. همچنين شنيده شده كه فضاي شركت گوگل بسیارغیر‌رسمی است و کارمندان برخي مواقع روی مبل می نشنینند؟
بله همين امسال گوگل به عنوان بهترين شركت براي كاركنان در ايالات متحده انتخاب شد. غذا سه وعده رايگان است. زمين وزش براي استفاده كاركنان وجود دارد. ضمن اين كه اگر كسي بخواهد اتوموبيل بخرد(كمترينش بنز است) شركت گوگل 5 هزار دلار كمك مي كند كه اتوموميبل را بخرند. ضمن آنكه تنها شركتي است كه دكتر سر كار مي‌رود و كارمندان را معالجه مي كند.

دو سال پیش خبری راجع به خریداری یک جزیره برای کارمندان منتشر شد آیا شما به این جزیره رفته اید؟
تا جايي كه من مي دانم چنين چيزي وجود ندارد.
یکی از دلایل استخدام شما در گوگل اهمیت دادن به حفظ سلامتی کارمندان است. توضیح دهید کسانی که با رایانه کار می کنند چه مسائلی را باید رعایت کنند تا از بیماریها جلوگیری کنند.
از همه لحاظ بايد مواظب باشند چون خيلي سخت كار مي‌كنند و ساعتها پشت رايانه نشسته اند. از تعذيه و ورزش مناسب گرفته تا مسائلي كه بر اثر كار زياد با رايانه به وجود مي‌ايد واز همچنين فشار روحي و فشارخون كه تبعات استفاده زياد از رايانه است.

در مورد مديران ارشد گوگل سرگئی برین و لری پیج بگویید که رابطه شان با کارمندان مخصوصا با شما چطور است؟
بسيار آدمهاي خوبي هستند. صميمانه مي خواهند كه به مردم كمك كنند. يكي از دلايلي كه من موافقت كردم كه درگوگل كار كنم به خاطر اين بود كه ديدم چه قدر آدمهاي خوش قلب و ايداليستي هستند.

شاید اگر وبلاگ نبود هیچ کس متوجه نمی شد یک ایرانی در گوگل کار می کند. درباره وبلاگ‌نویسی خودتان بگویید که چه زمانی شروع کردید و چرا؟
راستش از گوگل ممنون هستم كه مرا با وبلاگ به هموطنانم متصل كرد. مثل اين است كه يك آرزو براي من برآورده باشد. روزانه نامه هاي محبت آميز بسياري از طرف ايرانيان دريافت مي كنم كه مديون كار كردن در گوگل هستم.

شنيده شده كه آقاي سرگئي برین به شما گفته اند كه وبلاگ بنویسید؟
بله به من توصيه كردند كه وبلاگ بنويسم. چون با ايميل براي كاركنان مطالب پزشكي مي فرستادم و آنها گفتند كه اين مطالب خيلي مفيد هستند. پس چرا كساني كه خارج از شركت شركت هستند از آن استفاده نكنند. همانطور كه گفتم روساي گوگل همواره به فكر اين هستند كه چطور در دنيا اثر خوب بگذارند. من وقتي شروع به كار در گوگل كردم، اصلا نمي‌دانستم وبلاگ يعني چه. در ابتدا نوشته هايم در وبلاگ اصلي رسمي گوگل، منتشر مي‌شد ولي من شروع به نوشتن پست‌هاي بيشتري كردم و وبلاگم را تحت نام خودم شروع كردم.

آیا تا به حال مدیران گوگل در مورد وبلاگستان فارسی وگسترش اینترنت در ایران به شما نکته ای گفته اند؟
در مورد اين نكته اجازه ندارم كه جواب بدهم اما مي‌توانم بگويم كه در صحبت هايي كه پيش آمده فكر مي‌كنند كه مردم ايران در استفاده از اينترنت بسيار باهوش هستند. بايد بگويم كه اين باعث افتخارم هست كه اينها را مي‌شنوم.

موتور جتسجوی گوگل محبوبترین موتور جستجوی ایرانیان است. فکر می کنید دلیلیش چیست؟
در آمريكا هم محبوبترين موتور جستجو گوگل است كه مي فكر مي كنم به خاطر كارايي بالاي آن باشد

منبع: اعتماد

فصلي از منظومه‌ مرداب‌ها و آب‌ها
 

ماجرا اين است كم كم كميت بالا گرفت
جاي ارزش‌هاي ما را عرضه‌ كالا گرفت

احترام «ياعلي» در ذهن بازوها شكست
دست مردي خسته شد، پاي ترازوها شكست

فرق مولاي عدالت بار ديگر چاك خورد
خطبه‌هاي آتشين متروك ماند و خاك خورد

زير باران‌هاي جاهل سقف تقوا نم كشيد
سقف‌هاي سخت، مانند مقوا نم كشيد

با كدامين سحر از دل‌ها محبت غيب شد؟
ناجوانمردي هنر، مردانگي‌ها عيب شد؟

خانه‌ دل‌هاي ما را عشق خالي كرد و رفت
ناگهان برق محبت اتصالي كرد و رفت

سرسراي سينه‌ها را رنگ خاموشي گرفت
صورت آيينه زنگار فراموشي گرفت

باغ‌هاي سينه‌ها از سروها خالي شدند
عشق‌ها خدمتگزار پول و پوشالي شدند

از نحيفي پيكر عشق خدايي دوك شد
كله‌ احساس‌هاي ماورايي پوك شد

آتشي بيرنگ در ديوان و دفترها زدند
مهر «باطل شد» به روي بال كفترها زدند

اندك اندك قلب‌ها با زرپرستي خو گرفت
در هواي سيم و زر گنديد و كم كم بو گرفت

غالبا قومي كه از جان زرپرستي مي‌كنند
زمره‌ بيچارگان را سرپرستي مي‌كنند

سرپرست زرپرست و زرپرست سرپرست
لنگي اين قافله تا بامداد محشر است

از همان دست نخستين كجروي‌ها پا گرفت
روح تاجرپيشگي در كالبدها جان گرفت

كارگردانان بازي باز با ما جر زدند
پنج نوبت را به نام كاسب و تاجر زدند

چار تكبير رسا بر روح مردي خوانده شد
طفل بيداري به مكر و فوت و فن خوابانده شد

روزگار كينه‌پرور عشق را از ياد برد
باز چون سابق كلاه عاشقان را باد برد

سالكان را پاي پرتاول ز رفتن خسته شد
دست‌ پر اعجاز مردان طريقت بسته شد

سازهاي سنتي آهنگ دلسردي زدند
ناكسان بر طبل‌هاي ناجوانمردي زدند

تا هواي صاف را بال و پر كركس گرفت
آسمان از سينه‌ها خورشيد خود را پس گرفت

رنگ ولگرد سياهي‌ها به جان‌ها خيمه زد
روح شب در جاي جاي آسمان‌ها خيمه زد

صبح را لاجرعه كابوس سياهي سركشيد
شد سيه‌ مست و براي آسمان خنجر كشيد

اين زمان شلاق بر باور حكومت مي‌كند
در بلاد شعله، خاكستر حكومت مي‌كند

تيغ آتش را دگر آن حدت موعود نيست
در بساط شعله‌ها آهي به غير از دود نيست

دود در دود و سياهي در سياهي حلقه‌ زن
گرد دل‌ها هاله‌هايي از تباهي حلقه‌ زن

اعتبار دست‌ها و پينه‌ها در مرخصي
چهرها لوح ريا، آيينه‌ها در مرخصي

از زمين خنده خار اخم بيرون مي‌زند
خنده انگار از شكاف زخم بيرون مي‌زند

طعم تلخي داير است و قندها تعطيل محض
جز به ‌ندرت، دفتر لبخندها تعطيل محض

خنده‌هاي گاه گاه انگار ره گم كرده‌اند
يا كه هق‌هق‌ها تقيه در تبسم كرده‌اند

منقرض گشته است نسل خنده‌هاي راستين
فصل فصل بارش اشك است و شط آستين

آنچه اين نسل مصيبت ديده را ارزاني است
پوزخند آشكار و گريه‌ پنهاني است

گرچه غير از لحظه‌اي بر چهره‌ها پاينده نيست
پوزخند است اين شكاف بي‌تناسب، خنده نيست

مثل يك بيماري مرموز در باغ و چمن
خنده‌هاي از ته دل ريشه‌كن شد، ريشه‌كن

الغرض با ماله‌ غم دست بنايي شگفت
ماهرانه حفره‌ لبخندها را گل گرفت

اشك‌هاي نسل ما اما حقيقي مي‌چكند
از نگين چشم‌هاي خون، عقيقي مي‌چكند

ماجرا اين است: مردار تفرغن زنده شد
شاخه‌هاي ظاهرا خشكيده از بن زنده شد

آفتابي نامبارك نفس‌ها را زنده كرد
بار ديگر اژدهاي خشك را جنبنده كرد

قبطيان فتنه‌گر جا در بلندي كرده‌اند
ساحران با سامري‌ها گاوبندي كرده‌اند

من ز پا افتادن گلخانه‌ها را ديده‌ام
بال تركش‌خورده‌ پروانه‌ها را ديده‌ام

انفجار لحظه‌ها، افتادن آوا، ز اوج
بر عصب‌هاي رها پيچيدن شلاق موج

ديده‌ام بسيار مرگ غنچه‌هاي گيج را
از كمر افتادن آلاله‌ افليج را

در نخاع بادها تركش فراوان ديده‌ام
گردش تابوت‌ها را در خيابان ديده‌ام

گردش تابوت‌هاي بي‌شكوه آهنين
پر ز تحقير و تنفر، خالي از هر سرنشين

در خيابان جنون، در كوچه‌ دلواپسي
كرده‌ام ديدار با كانون گرم بي‌كسي

ديده‌ام در فصل نفرت در بهار برگ‌ريز
كوچ تدريجي دل‌ها را به حال سينه‌خيز

سروها را ديده‌ام در فصل‌هاي مبتذل
خسته و سردرگريبان - با عصا زير بغل

تن به مرداب مهيب خستگي‌ها داده‌اند
تكيه بر ديواري از دل‌بستگي‌ها داده‌اند

پيش چنگيز چپاول پشت را خم كرده‌اند
گوشه‌اي از خوان يغما را فراهم كرده‌اند

ماجرا اين است، آري ماجرا تكراري است
زخم ما كهنه است اما بي‌نهايت كاري است

از شما مي‌پرسم آن شور اهورايي چه شد؟
بال معراج و خيال عرش‌پيمايي چه شد؟

پشت اين ويرانه‌هاي ذهن، شهري هست نيست؟
زهر اين دلمردگي را پادزهري هست؟

نيست ساقه‌ اميدها را داس نوميدي چه كرد؟
با دل پر آرزو احساس نوميدي چه كرد؟

هان كدامين فتنه دكان وفا را تخته كرد؟
در رگ ايمان ما خون صفا را لخته كرد

هان چه آمد بر سر شفافي آيينه‌ها
از چه ويران شد ضمير صافي آيينه‌ها

شور و غوغاي قيامت در نهان ما چه شد؟
اي عزيزان! «رستخيز ناگهان» ما چه شد؟

دشت دل‌هامان چرا از شور يا مولا فتاد
از چه طشت انتشار ما از آن بالا فتاد

جان تاريك من اينك مثل دريا روشن است
صبحگون از تابش خورشيد مولا روشن است

طرفه خورشيدي كه سر از مشرق گل مي‌زند
بين دريا و دلم از روشني پل مي‌زند

طرفه خورشيدي كه غرق شور و نورم مي‌كند
زير نور ارغواني‌ها مرورم مي‌كند

اندك اندك تا طپيدن‌هاي گرمم مي‌‌برد
در دل دريا فرو از شوق و شرمم مي‌برد

"قطره‌ سرگشته‌ عاشق" خطابم مي‌كند
با خطابش همجوار روح آبم مي‌كند

تيغ يادش ريشه‌ اندوه و غم را مي‌زند
آفتاب هستي‌اش چشم عدم را مي‌زند

اينك از اعجاز او آيينه‌ من صيقلي است
طالع از آفاق جانم آفتاب «ياعلي» است

"ياعلي" مي‌تابد و عالم منور مي‌شود
باغ دريا غرق گل‌هاي معطر مي‌شود

چشم هستي آب‌ها را جز علي مولا نديد
جز علي مولا براي نسل درياها نديد

موج نام نامي‌اش پهلو به مطلق مي‌زند
تا ابد در سينه‌ها كوس اناالحق مي‌زند

قلب من با قلب دريا همسرايي مي‌كند
ياد از آن درياي ژرف ماورايي مي‌كند

اينك اين قلب من و ذكر رساي "ياعلي"
غرش بي‌وقفه‌ي امواج، در دريا "علي"

موج‌ها را ذكر حق اين‌سو و آن‌سو مي‌كشد
پير دريا كف به لب آورده، ياهو مي‌كشد

مثل مرغان رها در اوج مي‌چرخد دلم
شادمان در خانقاه موج مي‌چرخد دلم

موج چون درويش از خود رفته‌اي كف مي‌زند
صوفي گرداب‌ها مي‌چرخد و دف مي‌زند

ناگهان شولاي روحم اغواني مي‌شود
جنگل انبوه درياها خزاني مي‌شود

كلبه‌ شاد دلم ناگاه مي‌گردد خراب
باز ضربت مي‌خورد مولاي دريا از سراب

پيش چشمم باغ‌هاي تشنه را سر مي‌برند
شاخه‌هايي سرخ از نخلي تناور مي‌برند

خارهاي كينه قصد نوبهاران مي‌كنند
روي پل تابوت‌ها را تيرباران مي‌كنند

در مشام خاطرم عطر جنون مي‌آورند
بادهاي باستاني بوي خون مي‌آورند

صورت انديشه‌ام سيلي ز دريا مي‌خورد
آخرين برگ از كتاب آب‌ها، تا مي‌خورد

(‌ يكهزار و سيصد و هفتاد و چهار، ساحل خزر)
سید حسن حسینی

كامپيوتر چگونه شطرنج بازي مي‌كند؟
آناتومي يك نرم‌افزار شطرنج

اشاره :
درباره موفقيت كامپيوتر در شكست دادن قهرمانان بازي شطرنج حتماً شنيده‌ايد. به راستي كامپيوتر چگونه شطرنج بازي مي‌كند؟ اين سؤال جالبي است. به نظر من بهترين پاسخ را مي‌توانيد از برنامه‌نويسان بازي‌هاي شطرنج كامپيوتري بپرسيد. اين مقاله تحقيقي در همين زمينه است. در اينجا كوشيده‌ام مدل برنامه‌نويسي شطرنج و شيوه تجزيه و تحليل بازي از نگاه كامپيوتر را تشريح كنم. اطلاعاتي را كه در اينجا آورده‌ام، همه از سايت برنامه‌نويسان بازي‌هاي كامپيوتري، به‌ويژه برنامه‌نويسان بازي شطرنج، استخراج شده‌اند.

چرا بررسي شطرنج كامپيوتري؟
ممكن است بپرسيد بررسي آناتومي يك برنامه شطرنج اصلاً چه فايده‌اي دارد؟ پاسخ را در دو سه نكته مي‌توانم خلاصه كنم. در وهله نخست، بررسي آناتومي يك بازي شطرنج از لحاظ تئوري هوش‌مصنوعي مي‌تواند نمونه بسيار جالبي از كاربرد اين علم تلقي شود. در بسياري مواقع وقتي گفته مي‌شود هوش مصنوعي، براي بسياري از مردم واقعاً سؤال است كه اين هوش از كجا مي‌آيد و چگونه شكل مي‌گيرد. شطرنج يكي از جاهايي است كه مي‌توانيد ببينيد چگونه يك سري معادلات رياضي كه ظاهري ساده، اما باطني پيچيده دارند، به تدريج در پيچ و خم پردازش‌هاي بعدي مبناي هوشمندي ماشين1 را فراهم مي‌كنند.
گذشته از اين، بررسي مكانيزم شطرنج‌بازيِ كامپيوتر يك موضوع تأمل‌برانگيز است و به شما نوعي بينش شبه فلسفي درباره تفاوت رويكرد انسان و ماشين نسبت به نوع خاصي از معماها مي‌دهد. ضمن اين‌كه، دريچه ذهن شما را به روي برخي اشتباهات رايج ذهن انسان بازمي‌كند كه منجر به تصميم‌گيري‌هاي اشتباه و در نتيجه پيامدهاي نامطلوب مي‌شوند. از اين رهيافت مي‌توانيد ببينيد كه از ديدگاه علمي يكي از نظريه‌هاي مربوط به مبناي اشتباه‌كردن انسان هنگام تصميم‌گيري ميان گزينه‌هاي مختلف چيست.
آگاهي از اين مسئله مي‌تواند براي هركارشناس كامپيوتر، آن هم در دنيايي كه يك اشتباه كوچك مي‌تواند به مدد شبكه جهاني اطلاعات در عرض چند ثانيه سراسر كره زمين را درنوردد و همچون ويروس‌هاي مخرب كامپيوتري، پيامدهاي وخيمي را ايجاد كند، مهم و آموزنده باشد.
اين موضوع نكته ديگري را نيز روشن مي‌كند و آن اين‌كه، چگونه برنامه‌نويسان باهوشي كه توسعه‌دهنده مدل برنامه‌نويسي شطرنج بوده‌اند، به منطق اين اشتباهات پي‌برده‌اند و سعي كرده‌اند به كامپيوتر ياد دهند با پيش‌بيني اين اشتباهات، از انسان پيش‌دستي كند. جالب اينجاست كه در مدل برنامه‌نويسي شطرنج، دغدغه كامپيوتر نه سرمايه‌گذاري روي اشتباهات حريف، بلكه چاره‌جويي در مورد اشتباهات احتمالي خودش است! از آن جالب‌تر اين‌كه، بازي شطرنج جزء بازي‌هاي اصطلاحاً <با اطلاعات كامل> طبقه‌بندي مي‌شود. بازي‌هايي كه هر دو طرف دستشان براي يكديگر رو شده است.
بنابراين، وقتي مي‌فهميم كه به‌رغم اطلا‌ع طرفين از وضعيت مهره‌هاي يكديگر، اين همه پيچيدگي در تجزيه ‌و تحليل وضعيت‌هاي پيش رو وجود دارد، مي‌توانيد حدس بزنيد علت اين همه ناكامي آدميزاد در پيش‌بيني سرنوشت بسياري از تحولات چيست؛ آن هم هنگامي كه دست حريف برايش رو نيست.
در نهايت، مطالعه و بررسي مدل برنامه‌نويسي شطرنج يك تمرين فكري خوب و آموزنده براي همه برنامه‌نويسان ماجراجوست و مي تواند ذهن كاوشگر آنان را بيش از پيش ورزيده كند. به قول معروف، هم فال است و هم تماشا!

اثر افق‌
كالبد يك نرم‌افزار شطرنج از قسمت‌هاي مختلفي تشكيل شده است كه كمي جلوتر خواهم گفت، اما اجازه بدهيد براي ورود به بحث، شما را با يكي از چالش‌هاي هميشگي برنامه‌نويسان شطرنج آشنا كنم تا ببينيد كامپيوتر براي موفقيت در يك بازي شطرنج، با چه معماهاي غامضي دست و پنجه نرم‌ مي‌كند.
لابد شنيده‌ايد كه كامپيوتر هنگام شطرنج بازي تا چند مرحله جلوتر را در ذهن خودش مرور مي‌كند و پيامدهاي هر يك از حركت‌هاي فرضي را در هر مرحله ارزيابي مي‌كند. واقعاً هم همين‌طور است.
حالا فرض كنيد يك نرم‌افزار طوري برنامه‌ريزي شده است كه تا هفت مرحله جلوتر را مي‌تواند محاسبه و ارزيابي كند. تصور كنيد يك كامپيوتر با استفاده از چنين الگويي ناگهان متوجه ‌شود كه ممكن است در پنج نوبت ديگر مُهرهِ وزيرِ خودش را از دست بدهد و حتماً مي‌دانيد مهره وزير چقدر مهم است.
بنابراين، بايد جايي در منطق نرم‌افزارِ شطرنج، به كامپيوتر گفته شده باشد كه در تصميم‌سازي براي حركت بعدي خودت <به وضعيت مهره وزير اولويت بده.> البته از لحاظ تئوريِ مدرن شطرنج، مي‌توان پرسيد كه آيا واقعاً ارزش يك مهره وزير در سراسر يك بازي يكسان است؟ و آيا بايد يك شطرنج باز در هر شرايطي به حفظ جان اين مهره بيش از هر مهره ديگر اهميت بدهد؟
اگر پاسخ منفي باشد، وضعيت خيلي پيچيده‌تر خواهد شد، ولي فعلاً بياييد براي ساده شدن صورت مسئله، فكر كنيم كه منطق تصميم‌سازي كامپيوتر چنين باشد. در آن صورت نتيجه بديهي اين منطق اين خواهد بود كه كامپيوتر شروع به بررسي سناريوهاي مختلف نجات جان وزير در پنج نوبت ديگر كند و در اين ميان به اين نتيجه برسد كه بهترين گزينه اين است كه مهره اسب خود را در همين نوبت قرباني كند تا با افزودن فلان حركت در نوبت سوم، دستيابي حريف به اين هدف را دست كم تا نوبت هشتم به تعويق بيندازد. اما مشكل اينجاست كه اين كامپيوتر مي‌تواند تا هفت نوبت جلوتر را محاسبه‌ كند. بنابراين، عملاً تا يك دست ديگر بازي نكند، نمي‌تواند پيش‌بيني كند در نوبت هشتم چه اتفاقي خواهد افتاد.
از ديدگاه كامپيوتر، عدم روِيت يك معضل در افق ديدش به معني نبودن آن معضل است. بنابراين، وقتي با انجام‌دادن يك حركت مي‌توان آن معضل را تا عمق هفت مرحله از ميدان ديد خارج كرد، شايد به اين معني باشد كه مشكل حل شده است، ولي چنين نيست. چون در همان گام اول يك اسب فدا مي‌شود، يك نوبت بازي انجام مي‌شود و دوباره همان مشكل (تهديد شدن وزير) در افق ديد كامپيوتر ظاهر مي‌شود. پس مشكل حل نشد و كامپيوتر اشتباه كرد.
<اثر افق> در شطرنج كامپيوتري كه اولين بار توسط هانس برلينر مطرح شد، از اين جهت جالب است كه به‌گونه طنزآميزي تبلور ماهيت بعضي از خطاهاي انساني نيز هست. به راستي خيلي از ما آدم‌ها دقيقاً به دليل همين كوته‌بيني، اشتباه مي‌كنيم. يعني بارها در زندگي تصور مي‌كنيم وقتي مشكلي در افق ديدمان نيست، يعني آن مشكل وجود ندارد؛ در حالي كه مشكل وجود دارد و كافي است يك گام به جلو برداريم تا آن را ببينيم، ولي تا آن گام را برنداريم، از ديدنش ناتوان هستيم. درست مثل زماني كه يك بطري نوشابه گازدار را ناگهان بدون حضورذهن باز مي‌كنيم و تازه وقتي آن را باز كرديم و گازش بيرون جهيد و پيراهنمان را كثيف كرد، يادمان مي‌افتد كه بايد در بطري را آرام باز مي‌كرديم
اولين درسي كه از اثر افق مي‌توان گرفت اين است كه پيدا كردن وضعيتي كه نرم‌افزار بتواند قدرت نسبي نيروها را در وضعيت كنوني سبك و سنگين كند، اصلاً خيلي مهم نيست؛ زيرا اين ارزيابي ماهيت پويا بودن نيروها را در طول زمان درنظر نگرفته است. ارزيابي كنوني به درد آرايش كنوني مي‌خورد، ولي چون لحظه بعد آرايش نيروها عوض مي‌شود، ارزيابي كنوني شايد به كلي بيهوده باشد!!
به زبان رياضيات مهندسي، مي‌توان گفت كه وقتي شرايط اوليه يك معادله رياضي ثابت باشد، يك كامپيوتر مي‌تواند اين معادله را هرچند هم پيچيده باشد، به سادگي حل كند. اما اگر بلافاصله در ثانيه بعدي شرايط اوليه تغيير كند، آن هم تغييري كه خودش تابعي از چگونگي اولين برخورد شما با معادله است، در آن صورت حل اين معادله ممكن است از لحاظ نظري تا بي‌نهايت به تعويق بيفتد.
درس ديگري كه از اين پديده مي‌توان گرفت اين است كه دنبال كردن خط سير تحولات در هرجهت تا عمق x مرحله كار بيهوده‌اي است. بعضي از مسيرها مهم‌ترند. اين مسيرها را بايد تا عمق مثلاً ده يا پانزده نوبت بازي دنبال كرد و بعضي ديگر را بايد تا عمق پنج مرحله دنبال و بعد از آن را رها كرد. اشتباه است اگر همه مسيرها را تا عمق مثلاً هفت نوبت دنبال كنيم. در اين صورت چگونه بايد تشخيص دهيم كدام مسير اهميت استراتژيك بيشتري دارد و كدام‌يك از مسيرها كم اهميت‌تر هستند؟
اين چيزي است كه يك انسان هوشمند گاهي به صورت خودآگاه و گاهي ناخودآگاه انجام مي دهد. به همين دليل وقتي مثلاً شيئي را در اتاقمان گم مي‌كنيم، تمام اتاق را به شعاع سه متر زير و رو نمي‌كنيم. اين كار نادرست است. پس با خود مي‌گوييم كجاها را بايد دقيق‌تر بگرديم؟ كجاها را بايد يك نگاه سطحي بيندازيم؟ شما از كجا مي‌فهميد برخي مناطق داخل اتاقتان اهميت بيشتري براي پيدا كردن يك شي گمشده دارد؟
نوعي از هوش مصنوعي در بازي شطرنج به همين ترتيب شكل مي‌گيرد. در واقع اين هوش مصنوعي بيشتر معطوف به هوشمندي در انتخاب مسيرهاي مهم‌تر براي دنبال كردن تحولات هستند. خوشبختانه چندين الگوريتم رياضي جالب تاكنون عرضه شده‌اند تا بتوان اثر افق را شكست داد و ماوراي آن را ديد. بسط‌هاي ويژه Deep Blue از جمله همين الگوريتم‌ها هستند. (احتمالاً بلافاصله مي توانيد حدس بزنيد چرا كامپيوتر Deep Blue سرانجام توانست كاسپاروف، قهرمان جهاني شطرنج، را شكست دهد.)

آناتومي يك نرم‌افزار شطرنج‌
اثر افق يك موضوع مهم در معماري فكري يك نرم‌افزار شطرنج است، ولي تمامِ مسئله‌اي نيست كه كامپيوتر بايد حل كند. اثر افق فقط يك جنبه از مشكلات تكنيك‌هاي جست‌وجو است و تكنيك‌هاي جست‌وجو يكي از چهار ستون اصلي هر نرم‌افزار شطرنج هستند. كامپيوتر بايد به حل سه مسئله محوري ديگر نيز فكر كند: چيدمان مهره‌ها، توليد حركت، و ارزيابي، به ترتيب سه موضوع مهم ديگري است كه هر نرم‌افزار شطرنج بايد به آن فكر كند و در ادامه نيز به بررسي اين چهار ركن مي‌پردازيم.

چيدمان مهره‌ها
چيدمان مهره‌ها، عبارت است از تصويرسازي كامپيوتر از صفحه بازي. كامپيوتر چگونه بايد صفحه بازي را <ببيند>؟ چگونه بايد بفهمد اين مهره‌ها كجا هستند؟
چگونه بايد فهميد الان پنج مهره سياه، هفت مهره سفيد را تهديد مي‌كنند؟ نرم‌افزارهاي شطرنج عمدتاً از تكنيكي به نام bitboard براي ديدن صفحه بازي استفاده مي‌كنند.
بيت بورد كه ظاهراً اختراع شطرنج بازان شوروي سابق است، متشكل از يك آرايه 64 بيتي است كه متناظر با 64 خانه شطرنج درنظرگرفته شده‌اند.
نرم‌افزارهاي امروزي شطرنج از تعداد بسيار زيادي بيت‌بورد براي به تصوير كشيدن وضعيت مهره‌ها در ذهن خود استفاده مي‌كنند. هر بيت از اين آرايه ممكن است صفر يا يك باشد. وضعيت <يك> به معني اشغال بودن خانه و وضعيت <صفر> به معني خالي بودن خانه متناظر در صفحه شطرنج است. مثلاً يك بيت‌بورد ممكن است مربوط به خانه‌هايي باشد كه توسط فيل سياه اشغال شده‌اند. يك بيت بورد ديگر ممكن است مربوط به خانه‌هايي باشد كه مهره‌هاي سفيد،‌ مهره‌هاي سياه را مورد حمله قرار داده‌اند و يك بيت بورد ديگر نشان دهد اسبي كه در خانه 4e قرار دارد، كدام خانه‌ها را زير نفوذ خود دارد.

توليد حركت‌
<توليد حركت> قسمت ديگري از وظيفه نرم‌افزار است و منظور از آن اين است كه هنگامي كه نوبت بازي به كامپيوتر مي‌رسد، قبل از اين كه تصميم بگيرد چه كار كند، بايد بداند حركت‌هاي مجاز او كدامند. در وهله نخست ممكن است به نظر برسد اين كار آسان است، ولي به ياد بياوريد كه هر مهره شطرنج قوانين حركتي خاصي دارد. مثلاً شاهي كه در حالت كيش است، قابل حركت دادن نيست.
همچنين فيل به صورت قطري حركت مي‌كند. اسب به صورت حرف ‌L مانور مي‌دهد. رخ حركت‌هاي عمودي و افقي دارد و وزير تركيبي از قدرت حركتي رخ و فيل را به صورت همزمان در اختيار دارد، اما از شيوه حركتي منحصر به فرد اسب بي‌بهره است. بنابراين تركيب قوانين حركتي اين مهره‌ها - آن هم با درنظر گرفتن اين واقعيت كه برخي خانه‌ها هم‌اكنون اشغال هستند - وضعيت پيچيده‌اي را ايجاد مي‌كند كه محاسبه همه حالت‌هاي مجاز، به شدت توان پردازشي كامپيوتر را طلب مي‌كند.
خوشبختانه در مدل نرم‌افزاري شطرنج از قوانين اين بازي چندين ساختار يا آرايش داده‌اي مختلف استخراج شده است كه مي‌توانيد آن‌ها را نوعي از <محاسبات قبلاً انجام شده> بناميد. اين‌ها در واقع الگوهاي آرايشي خاصي هستند كه مي‌توانند مسير محاسبه براي به دست آوردن تمام حركت‌هاي مجاز بعدي را كوتاه كنند.

تكنيك‌هاي جست‌وجو
<تكنيك‌هاي جست‌وجو> قلب هر نرم‌افزار شطرنج هستند. منظور از <جست‌وجو> يافتن حركت‌هاي خوب و مجاز بعدي است. مجاز بودنشان در مرحله توليد حركت شناسايي شده است و ارزيابي ميزان خوب يا بد بودن اين حركت‌ها و سرانجام انتخاب يكي از آن‌ها مي‌ماند. اين كار به واقع مشكل است. چنان كه ديديد، اثر افق يكي از مسائلي است كه بايد حل شود. جست‌وجو در پايه‌اي‌ترين شكل آن با معادله‌اي به صورت b به توان n توصيف مي‌شود كه در آن b اصطلاحاً فاكتور انشعاب و n عمق حركت است.
فاكتور انشعاب تعداد حركت‌هاي مجاز از سوي هر دو حريف در هر نوبت بازي است و عمق عبارت از تعداد نوبت‌هايي است كه قرار است به ارزيابي حركت‌هاي طرفين بپردازيم. بنابراين، نتيجه اين معادله يك منحني نمايي است كه به سرعت رشد مي‌كند و تنوع فوق‌العاده زيادي را در انواع حالت‌هاي ممكن به وجود مي‌آورد. خوشبختانه الگوريتم‌هاي خيلي خوبي براي محاسبه انواع حالت‌هاي پيش رو ابداع شده‌اند.
البته اين الگوريتم‌ها براي رويارويي با مقولاتي مانند اثر افق طراحي نشده‌اند، بلكه صرفاً مسير ارزيابي حالت‌هاي مختلف سود و زيان انجام دادن انواع حركت‌هاي مجاز را كوتاه مي‌كنند. از جمله الگوريتم‌هاي موفق مي‌توان به الگوريتم نگا اسكوت، الگوريتم MTD)f) و الگورتيم تكرارشونده آلفابتا اشاره كرد.
اما علاوه بر الگوريتم‌هاي اصلي، در محاسبه حركت‌هاي بعدي بايد به فكر راهكارهايي براي مقابله با اثر افق نيز بود. مثلاً تيم توسعه كامپيوتر Deep Blue مفهوم <بسط‌هاي ويژه> يا Singular Extensions را توسعه دادند. اين تكنيك مي‌گويد: واضح است كه در بازي شطرنج بعضي حركت‌ها خيلي مؤثرتر و مهم‌تر از حركت‌هاي ديگرند و نبايد خيلي وقت تلف كرد تا به درست بودن آن ها پي برد.
به تعبير خودمان، نبايد در مورد انتخاب اين حركت‌ها زياد تأمل كرد. مثلاً ممكن است به اين نتيجه برسيد كه با دو حركت ديگر مي‌توانيد وزير حريف را بگيريد. تئوري بسط‌هاي ويژه مي‌گويد وقتي به چنين موقعيت‌هايي برخورد مي‌كنيد، هوشمندانه‌تر اين است كه وقت بيشتري بگذاريد و تا چند نوبت، بيشتر از مقدار پيش فرض خودتان براي محاسبه حركت‌هاي بعدي، اين مسير را دنبال كنيد؛ مبادا دام يا اشتباهي در كار باشد! اين كار بهتر از اين است كه ماشين وار همه مسيرها را به يك اندازه دنبال كنيد.

ارزيابي‌
سرانجام مسئله چهارم ديگري كه بايد كامپيوتر در فكر آن باشد، مسئله <ارزيابي> وضعيت كلي بازي است. چگونه كامپيوتر بايد بفهمد كه الان از حريفش جلو است يا عقب؟ آيا در شرف پيروزي است يا شكست؟ بايد براي نجات از شكست يا به تعويق انداختن آن برنامه‌ريزي كند يا به فكر تسريع پيروزي قريب‌الوقوع خود باشد؟ معماي <ارزيابي بازي> از جمله مهم‌ترين مسائل پيش روي برنامه‌نويسان شطرنج است. مسئله <تكنيك‌هاي جست‌وجو> حتي در پيچيده‌ترين شكلش در سرتاسر ساختار بازي شطرنج تابع يك سري قواعد عمومي است: اگرعمل A اتفاق بيفتد و سپس واكنش B روي دهد، آن‌گاه احتمال وقوع حالت C وجود دارد.
اين مسير ممكن است دوباره پس از دو نوبت بازيِ طرفين تكرار شود. در حالي كه مسئله <ارزيابي> يك مسئله راهبردي و خاص هر مورد بازي شطرنج است و امكان ندارد آرايش كنوني بازي، تعداد مهره‌هاي طرفين و وضعيت قوت و ضعف آن‌ها پس از يك نوبت بازي طرفين مانند نوبت قبلي باشد. <ارزيابي> در ساده‌ترين شكلش شامل بررسي اين واقعيت است كه هر يك از دو حريف در هر مقطعي از بازي چند مهره دارند و اين مهره‌ها صرف نظر از چيدمانشان چه ارزشي دارند. اين در حقيقت نوعي ارزيابي كمّي از وضعيت بازي است.
تئوري شطرنج براي هر نوع مهره وزن مخصوصي قائل است. مثلاً مي‌گويند وزير نُه امتياز مي‌ارزد، رخ پنج، فيل چهار، اسب سه و پياده يك امتياز. به اين ترتيب نرم افزار مي‌تواند از فرمول (Sum (Ni * Vi استفاده كند كه در آن مجموعِ حاصل‌ضرب Ni در Vi ‌به ازاي هر نوع مهره براي يك حريف محاسبه مي‌شود. در اينجا Ni تعداد مهره‌هايي از يك نوع و Vi ارزش هر نوع مهره است.
اما ارزيابي كمّي كافي نيست. بايد ديد اين مهره‌ها از نظر عملي چقدر كارآمد هستند. شايد يك وزير كه بالقوه مي‌تواند خطر بزرگي باشد، به جهت آچمز شدن در شرايطي كه او را ناگزير از پاسباني از جان شاه كرده است، عملاً در مراحل مياني يا پاياني بازي كارايي محدودي داشته باشد. به هرحال براي ارزيابي بازي معادلات مختلفي نوشته شده است كه در هر نرم‌افزار از بعضي از آن‌ها استفاده مي‌شود. طبيعي است كه هرچه اين معادلات جامع‌نگرتر باشند، دقت نرم‌افزار بيشتر مي‌شود. خود تكنيك ارزيابي چند ركن دارد: توازن كمي قوا، قدرت مانور و ميزان نفوذ مهره‌ها روي خانه‌هاي مختلف صفحه بازي، توسعه بازي، آرايش پياده نظام، و امنيت شاه، از جمله مهم‌ترين اركان ارزيابي هستند.
به عنوان مثال، تئوري كلاسيك شطرنج تأكيد دارد كه مهره‌هاي ضعيف‌تر بازي مثل فيل و اسب بايد هرچه سريع‌تر به وسط معركه آورده شوند. شاه خوب است كه هرچه سريع‌تر به فكر رفتن به قلعه باشد و مهره‌هاي رخ و وزير بهتر است در جاي خود آرام بنشينند تا بازي به لحظات استراتژيك و سرنوشت‌ساز خود نزديك شود. در تئوري مدرن شطرنج به جنبه‌هاي پيشرفته‌تري از بازي نيز انديشيده مي‌‌شود.
مثلاً اين‌كه مهرهايي مانند اسب و فيل بايد سريعاً در فكر فتح مركز باشند تا هم از حملات وزير حمايت كنند و هم فضا را براي مانور دادن رخ‌ها باز كنند. معادلات و تكنيك‌هاي ارزيابي در حقيقت مي‌توانند به اين مسئله پاسخ دهند كه اگر كامپيوتر بخواهد از يك استراتژي معين براي پيروزي استفاده كند (مثلاً فتح مركز)، چگونه بايد ميزان تحقق اين اهداف مياني را ارزيابي و بررسي كند. تكنيك‌هاي ارزيابي همچنين مي‌توانند به اين مسئله فكر كنند كه آرايش پياده نظام چگونه است؟ مثلاً تا چه اندازه نزديك بودن پياده‌ها به يكديگر شعاع عمل آن‌ها را محدود يا باز كرده است. چقدر شانس پيروزي براي وزير شدن يك پياده وجود دارد و مواردي از اين قبيل.

جمع بندي‌
به اين ترتيب مي‌توان مدل هوشمند مصنوعي در يك نرم‌افزار شطرنج را چنين خلاصه كرد: اين هوشمندي چهار ركن دارد:
يكم: <بينايي> نرم‌افزار
دوم: آگاهي از قوانين بازي‌
سوم: هوشمندي در جست‌وجو براي يافتن بهترين حركت بعدي
چهارم: هوشمندي در سنجش وضعيت كنوني و ارزيابي ميزان تحقق استراتژي انتخاب شده براي رسيدن به پيروزي نهايي يا دستيابي به اهداف مياني

پي نوشت‌
لا‌زم به ذكر است كه تلقي هوشمندانه بودن محاسبات نرم‌افزارهاي شطرنج‌باز، محل بحث فراوان است و عده‌اي عقيده دارند كه چنين نرم‌افزارهايي را نبايد هوشمند به حساب آورد. در نتيجه در اين نوشتار، هوشمند بودن نرم‌افزار شطرنج‌باز، نظر شخصي نويسنده است.